ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ ΚΑΙ ΑΙΤΙΟΚΡΑΤΙΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΜΒΑΤΟΤΗΤΑ Ή ΔΟΛΙΟΣ ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΟΣ;

"Don't follow the money please" by Bruno

Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης έχει απασχολήσει θεωρητικά σαν φιλοσοφικό ρεύμα, ενώ αμφισβητήθηκε εμπεριστατωμένα με την αιτιοκρατία σαν επιστημονικό συμπέρασμα. 

Η φιλοσοφία δέχεται την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, η οποία παράγεται αυτούσια από την την ίδια την αρχή της φιλοσοφικής σκέψης. Ένα επιστημονικό πείραμα εντόπισε μια επιπλέον διαδικασία στα τρία δέκατα του δευτερολέπτου πριν από τη συνειδητή λήψη μιας απόφασης του εθελοντή. 

Και η φιλοσοφία και η επιστήμη δέχονται πως κάθε ελεύθερη βούληση μπαίνει σε μια τροχιά ηθικής ή συγκεκριμένης δυναμικής όπου ο άνθρωπος είναι έγκλειστος σ’ ένα πλέγμα συμπεριφορών που όχι μόνον μπορεί να προβλεφθεί αλλά και να κατευθυνθεί. 

Ταυτόχρονα, ο πολιτισμός του ανθρώπου έχει αναθεωρηθεί πολλές φορές στην ιστορία του, θέτοντας την ίδια την ύπαρξη του σε πολλές δοκιμασίες, φτάνοντας έως και την πλήρη αμφισβήτησή του. 

Η αιτιοκρατία μπορεί να δικαιολογήσει το χάος της κοινωνίας που πολλοί θέλουν να πιστεύουν ότι έχει αποκτήσει τα τελευταία χρόνια και ωριμότητα, σε κόντρα με τη βασική αρχή της ελεύθερης αγοράς η οποία υποτίθεται πως στηρίζεται στην ελεύθερη βούληση, επινοώντας έτσι μια περίτεχνη συμβατότητα μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου που παντρεύει την αιτιοκρατία με την ελεύθερη βούληση ως μια φυσική κατάσταση, όπου ο άνθρωπος αποφασίζει ελεύθερα ως και επικίνδυνα για το κοινωνικό σύνολο και οι διαδοχικές αποφάσεις του πρέπει να προσαρμόζονται στους νόμους για να μπορούν να έχουν μια προκαθορισμένη από το εκάστοτε κράτος ροή που θα συμβάλει στην εξέλιξή του.

Μέσα από το άγχος της ελεύθερης αγοράς που προετοίμασε την εδραίωση της καταναλωτικής κοινωνίας, είναι φυσικό να επινοήθηκαν κι άλλες θεωρίες που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σαν εργαλεία για να αγιοποιηθεί τόσο η ελεύθερη βούληση, όσο και η υποτέλεια σε όποιο νόμο εξυπηρετεί το σύστημα. 

Με την επικράτηση του φιλελευθερισμού ως η βολικότερη θεωρία της ελεύθερης αγοράς, ο άνθρωπος καλείται να αναπτύξει την ελεύθερη βούλησή του χρησιμοποιώντας το μεταφυσικό ως κίνητρο για την ανάπτυξη της προσωπικής του ηθικής, στην οποία θα περιλαμβάνονται οι ελευθερίες του. Ο άνθρωπος υποτίθεται πως ανακαλύπτει μόνος του το όφελός του και κατ’ επέκταση το συμφέρον του, με την ηθική που τις οδηγίες χρήσης της έχει συντάξει από μόνος του. Όταν είναι ανίκανος να συντάξει την προσωπική του ηθική, μετατρέπει την ήδη υπάρχουσα από την κοινωνία του. Όταν και σ’ αυτό είναι ανίκανος τότε η ίδια η φιλελεύθερη κοινωνία θα του πουλήσει μια προσαρμόσιμη στα συμφέροντά της ηθική. 

Το μονοπωλιακό δε εμπόριο ελεύθερης βούλησης υπό το καθεστώς αποβλάκωσης μέσω ευτελών αξίων, θέτουν επιπλέον όρους στη λειτουργίας της ελευθερίας, ορίζοντας την αφ' ενός από μηδενική βάση και αφ' έτερου την υπό τη σιγουριά της ήττας. 

Πρεσβεύοντας επιπλέον τον διαχωρισμό ελεύθερης σκέψης και ελεύθερης δράσης και διαλαλώντας πως η ελεύθερη βούληση έχει να κάνει απλά με τη γεφύρωση τους, πετυχαίνουν μια αλυσίδα εμπειριών που καθορίζουν την όποια βούληση ως ανίκανη να δημιουργήσεις νοητικές καταστάσεις εκ του μηδενός. 

Υπάρχουν δυο έννοιες της ελευθερίας: η εθελοντική δράση και η αιτία. Και οι δυο έννοιες είναι απαραίτητες προκειμένου να εξηγηθεί η ελευθερία της βούλησης και της ευθύνης. Όχι μόνο το απεύχονται, αλλά και το μετονομάζουν σε τρομοκρατία. 

Οι φιλοσοφικοί στοχασμοί για την ελευθερία της βούλησης εκφράζονται πλέον για να εξυπηρετήσουν το σκοπό της ελευθερίας, που στις περισσότερες των περιπτώσεων οδηγούν στην εξιδανίκευση της έννοιας του συμφέροντος και στη θεωρία της καλυτέρευσης της ζωής μας, αποκτώντας νόμιμα περισσότερα υλικά αγαθά. Η νόμιμη απόκτηση των υλικών αγαθών σημαίνει και την κατοχύρωσή τους. Όταν αυτή αυξάνεται εις βάρος των άλλων, η κατοχύρωση ισοδυναμεί με νόμιμη αυθαιρεσία και, όσο ασύνδετο κι αν ακούγεται αυτό, με επιβαλλόμενη εξουσία. Αλλά και η ελεύθερη βούληση της εξουσίας είναι μια βούληση που κι αυτή με τη σειρά της κλείνεται σε περιορισμούς, επειδή πολύ απλά ένας ίσος στη φύση άνθρωπος, όση εξουσία και να διαθέτει, στηρίζεται από αυτούς που εξουσιάζει και, είτε επιβεβαιώνεται το βία στη βία, είτε ο ηγεμόνας πληρώνει σε ανωτέρους του μερίδιο από τις ελευθερίες του, για να διατηρήσει τις φαινομενικά πιο σημαντικές για αυτόν. Η απόλυτη εφαρμογή της "μεθοδευμένης και οιονεί καθυπόταξης του ανθρώπου". *

Η ελεύθερη επιλογή των αγαθών δεν υφίσταται όταν οι ίδιες οι επιλογές έχουν ταξινομηθεί από τα συμφέροντα των επιχειρήσεων που προσφέρουν τα αγαθά. Οι επιχειρήσεις δεν ζουν για τη ζημιά και κανείς επιχειρηματίας δεν μπορεί να το αρνηθεί θέτοντας απλά το θέμα της επιβίωσης του.  Ο επιχειρηματίας, σκεπτόμενος την αποταμίευση ή την επένδυση σε μια φιλελεύθερη κοινωνία, είναι έτοιμος να πατήσει επί πτωμάτων. Το συμφέρον του καταναλωτή είναι μέρος της διαδικασίας, αφού η προπαγάνδα της διαφήμισης βρίσκει χωρητικότητα στο υποσυνείδητο και, αφού είναι σημαντικό κομμάτι πληροφοριών στη καθημερινή ζωή,  βρίσκει χώρο και στο ασυνείδητο. 

Έτσι, σε μια διαδικασία συστήματος ελεύθερης επιλογής, οι συμμετέχοντες στο πείραμα είναι εντελώς προβλέψιμοι γιατί στον εγκέφαλο το ασυνείδητο έχει ισχυρούς μηχανισμούς άμυνας και οι επιλογές είναι προκαθορισμένες. 

Η ελεύθερη βούληση καταλήγει ένας μύθος και οι επιλογές μας καθορίζονται από το ασυνείδητο, του οποίου το μεγαλύτερο μέρος έχει δομηθεί τον πρώτο καιρό της ζωής μας και το υπόλοιπο κατά τη διάρκεια της και για τους μέλλοντες, πριν από αυτήν. 

Βρισκόμαστε πολύ κοντά στο τετελεσμένο γεγονός όπου δεν θα έχει σημασία αν αποδεχόμαστε ή όχι αυτή την κοινωνία. Αν την αποδεχόμαστε σημαίνει πολύ απλά ότι το ασυνείδητο, το οποίο είναι κορεσμένο ίσως για τους πολλούς με την έννοια του οικονομικού συμφέροντος, αδυνατεί να μας θέσει φραγμούς όπως και θα αδυνατεί να μας δίνει εντολές για την ποιότητα της ζωής μας πλάι στον γείτονά μας, τον οποίον πια κοιτάμε καχύποπτα. Αν δεν το αποδεχόμαστε και υποστηρίζουμε την ανεξάρτητη από τις εμπειρίες μας ελεύθερη βούληση, τότε καλούμαστε να γνωρίζουμε πολύ περισσότερα και να κυνηγούμε τη γνώση για να προφυλάξουμε την ποιότητα της όποιας ελευθερίας νομίζουμε ότι έχουμε. Η κοινωνία μας, πιο καταναλωτική από κάθε άλλη φορά, μοιάζει να ψάχνει για σωσίβιο στον αλληλοσπαραγμό του συμφέροντος. Αν τώρα θέλουμε να επικαλεστούμε το νόμο ή το κράτος, είναι σαν να θέλουμε να βάλουμε οριστική ταφόπλακα στις συνειδήσεις μας. Μπορούμε απλά για τους μέλλοντες, να απλουστεύσουμε τις ανάγκες τους. 

Άλλο πράγμα η ελεύθερη βούληση των επιλογών μου και άλλο πράγμα η ελευθερία μου μέσα σε ένα ελεύθερο σύνολο. Άλλο πράγμα να επιλέγω κομμάτι από τον γείτονά μου κι άλλο πράγμα να μπορώ να απολαμβάνω το όλον μαζί του. 

Μάκης Κολοβός, Αθήνα 2014

*Οδυσσέας Ελλύτης